Skip to main content

વિચારોનો સામાજિક દરજ્જો

 “ᴛʜᴇ ʀᴜʟɪɴɢ ɪᴅᴇᴀꜱ ᴏꜰ ᴇᴀᴄʜ ᴀɢᴇ ʜᴀᴠᴇ ᴇᴠᴇʀ ʙᴇᴇɴ ᴛʜᴇ ɪᴅᴇᴀꜱ ᴏꜰ ɪᴛꜱ ʀᴜʟɪɴɢ ᴄʟᴀꜱꜱ.”

- ᴋᴀʀʟ ᴍᴀʀx & ꜰʀɪᴇᴅʀɪᴄʜ ᴇɴɢᴇʟꜱ

 આ નિવેદન કાર્લ માર્ક્સ અને ફ્રેડરિક એન્ગેલ્સના કમ્યુનિસ્ટ મેનિફેસ્ટોમાંથી આવે છે. તેનો અર્થ એ છે કે કોઈ પણ સમાજ કે ઐતિહાસિક સમયગાળામાં પ્રબળ વિચારો, મૂલ્યો અને માન્યતાઓ તે વર્ગ દ્વારા આકાર પામે છે જેની પાસે આર્થિક અને રાજકીય સત્તા હોય. આનું સરળ ગુજરાતીમાં સમજૂતી નીચે મુજબ છે:

૧. શાસક વર્ગ અને સત્તા:

"શાસક વર્ગ" એટલે તે વર્ગ જેની પાસે ઉત્પાદનના સાધનો (જેમ કે જમીન, ફેક્ટરીઓ, સંપત્તિ) અને રાજકીય તેમજ સામાજિક સંસ્થાઓ પર નિયંત્રણ હોય. ઉદાહરણ તરીકે, સામંતશાહી યુગમાં રાજાઓ અને સામંતો હતા, જ્યારે આધુનિક પૂંજીવાદી સમાજમાં શ્રીમંત ઉદ્યોગપતિઓ કે પૂંજીપતિઓ (બુર્જવા) હોય છે.

૨. વિચારો એ સત્તાનું સાધન:

શાસક વર્ગ પોતાના પ્રભાવનો ઉપયોગ કરીને એવા વિચારો ફેલાવે છે જે તેમની સત્તાને ન્યાયી ઠેરવે અને જાળવી રાખે. આ વિચારો ધર્મ, શિક્ષણ, મીડિયા અને કાયદા જેવી સંસ્થાઓ દ્વારા ફેલાય છે. ઉદાહરણ તરીકે:

ઉદાહરણ ૧: સામંતશાહીમાં, "ઈશ્વરીય અધિકાર" (divine right)નો વિચાર રાજાઓ અને સામંતોની સત્તાને ટેકો આપતો.

ઉદાહરણ ૨: પૂંજીવાદમાં, વ્યક્તિવાદ, યોગ્યતા (meritocracy), કે "મુક્ત બજાર" જેવા વિચારો શ્રીમંત વર્ગના હિતમાં હોય છે.

૩. આધિપત્ય અને વિચારધારા:

આ પ્રક્રિયા એક પ્રકારનું સાંસ્કૃતિક આધિપત્ય (hegemony) ઊભું કરે છે, જ્યાં શાસક વર્ગના વિચારોને સમાજ "સામાન્ય જ્ઞાન" કે "સત્ય" તરીકે સ્વીકારે છે, ભલે તેનો લાભ બધાને ન મળે. આનાથી શોષિત વર્ગના વિચારોને પ્રભાવ મેળવવામાં મુશ્કેલી પડે છે.

૪. ઐતિહાસિક સંદર્ભ:

માર્ક્સ અને એન્ગેલ્સનું માનવું હતું કે ઇતિહાસ વર્ગ-સંઘર્ષો દ્વારા આગળ વધે છે. દરેક યુગની પ્રબળ વિચારધારા એ વર્ગના હિતોને પ્રતિબિંબિત કરે છે જેની પાસે સત્તા હોય. જ્યારે નવો વર્ગ ઉદય પામે (જેમ કે સામંતોની સામે બુર્જવાઓએ સત્તા હસ્તગત કરી), ત્યારે જૂના વિચારોનું સ્થાન નવા વિચારો લે છે.

૫. ઉદાહરણ:

પૂંજીવાદી સમાજમાં, "મહેનત કરો તો કોઈપણ સફળ થઈ શકે" એવો વિચાર શાસક વર્ગને ફાયદો કરે છે, કારણ કે તે અસમાનતાને કામદારોની પોતાની નિષ્ફળતા ગણાવે છે, નહીં કે સિસ્ટમની ખામી.

બીજી તરફ, સમાજવાદ જેવા ક્રાંતિકારી વિચારો ઘણીવાર શોષિત વર્ગોમાંથી ઉદ્ભવે છે, જે પ્રબળ વિચારધારાને પડકારે છે.

ટૂંકમાં, આ નિવેદન સૂચવે છે કે સમાજ જેને "સત્ય" કે "સામાન્ય" માને છે, તે ઘણીવાર શાસક વર્ગના હિતોને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે તેમની સત્તા જાળવવા માટે રચાયેલ હોય છે. આ નિવેદન પ્રબળ વિચારો પર સવાલ ઉઠાવવા અને તે કોના હિતમાં છે તે વિચારવા પ્રેરે છે.

#Ideas #Power #KarlMarx #FriedrichEngels #CommunistManifesto #Gujarati

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

ગુજરાતી ફિલ્મો : ‘કંકુ’, ‘ભવની ભવાઈ’ અને ‘ધાડ’ના સંદર્ભે

  આમ જોઈએ તો ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી ખૂબ જૂની છે અને કેટલાય મહત્વના કલાકારો અને ફિલ્મો આપી ચૂકી છે. પરંતુ આજેય એ રાષ્ટ્રીય-આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર ખૂબ જ પાછળ દેખાય છે. અહીં , હું ત્રણ ગુજરાતી ફિલ્મો ‘ ભવની ભવાઈ ’ , ‘કંકુ ’ અને ‘ ધાડ ’ વિશે વાત કરીશ, અને ગુજરાતી ફિલ્મોનાં પટ પર તેમનાં મહત્વ વિશે વાત કરવાનો નાનકડો પ્રયાસ કરીશ. ભવની ભવાઈ (૧૯૮૦) કેતન મહેતા દ્વારા દિગ્દર્શિત ફિલ્મ ‘ ભવની ભવાઈ ’ ૧૯૮૦માં પ્રદર્શિત થઈ હતી જે ધીરુબહેન પટેલના નાટક પર આધારિત હતી , અને જાતિવાદના મુદ્દા વિશે ખૂબ જ રસપ્રદ રીતે વાત કરે છે. આ ફિલ્મને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર ખ્યાતિ પ્રાપ્ત થઈ છે. મારા માટે ફિલ્મનું સહુથી મહત્વનું દૃશ્ય શરૂઆતની ૬ સેકન્ડ્સમાં જ જોવા મળે છે; એ કહે છે, અસાઈત ઠાકોર અને બેર્તોલ બ્રેખ્તને સમર્પિત. આ એક ફ્રેમ ફિલ્મને ગુજરાતી અને વૈશ્વિક નાટ્યપરંપરા સાથે જોડી આપે છે. ‘ભવની ભવાઈ’ (દિ. મહેતા , ૧૯૮૦)       ફિલ્મ પોતાની વાત કહેવામાં ભવાઈ નાટ્યપરંપરાનો ઉપયોગ કરે છે, અને એક નવી જ નેરેટીવ પદ્ધતિ...
4 comments
Read more

Mikhail Bakhtin and his Dialogic Imagination

Book: The Dialogic Imagination: Four Essays (1981) Author: M. M. Bakhtin Translated by: Caryl Emerson & Michael Holquist Edited: Michael Holquist Austin & London: University of Texas Press "The Dialogic Imagination: Four Essays" by Mikhail Bakhtin is already considered a classic not only from the perspective of literary genre but also as an important work on the philosophy of language. The present book contains the four essays: 1. Epic and Novel, 2. From the Prehistory of Novelistic Discourse, 3. Forms of Time and of the Chronotope in the Novel, 4. Discourse in the Novel and an Introduction and Glossary by the editor. The essays are a commentary on the  historical development of novel form and how it is different from the other literary form. His argument is that as the novel form is different from the other literary forms, we need a different type of stylistic and poetic analysis and dogmas for that in order to truly evaluate the Novel. He tries ...
6 comments
Read more

"ધુળકી તારી માયા લાગી": એક અવલોકન

ફિલ્મ “ ધુળકી તારી માયા લાગી ” રાઠવા સમાજની એક યુવતી , ધુળકી , ની વાત કરે છે . આ ફિલ્મ ‘ રાઠ ’ વિસ્તાર તરીકે ઓળખતા છોટાઉદેપુર , પાવીજેતપુર , નસવાડી , બોડેલી , વગેરે જેવા ગામડાંઓમાં ખૂબ સફળ થઇ હતી . આ વિસ્તારના સિનેમાઘરોમાં , જ્યાં ફિલ્મ ફક્ત ત્રણ દિવસ ચાલતી , આ ફિલ્મ મહિનાઓ સુધી ચાલી . પરંતુ , મારા કેટલાક માહિતીદાતાઓના મત અનુસાર આ ફિલ્મ રાઠવા સમાજ વિષે ન હતી . તો પછી આ ફિલ્મ કેટલાક ચોક્કસ વિસ્તારોમાં જ આટલી સફળ કેમ થઇ ? પ્રસ્તુત પેપર એના કેટલાક કારણો વિષે વાત કરશે , અને ફિલ્મમાં ‘ રાઠવા ’ ઓળખ કઈ રીતે ઉભી કરવામાં આવી છે તેના વિષે વાત કરશે . સામાજીક રીતે પછાત વર્ગની ઉપલા વર્ગ તરફની ગતિ જે ફિલ્મની મુખ્ય કથાનો ગર્ભીતાર્થ છે , જે ફિલ્મનું અન્ય પાસુ રજુ કરે છે . તદુપરાંત , આપણે ફિલ્મ અને સમાજમાં પ્રસ્થાપિત માલીક્વર્ગ અને પીડીતવર્ગ વચ્ચેના પારસ્પરિક સંબંધોને પણ જોઈશું . ***                 માણસ સહુથી પહેલા એક માણસ છે , ધર્મ , જાતિ , વંશ , બધું જ તેની માનવતા અને માનવધર્મ સામે ગૌણ છે . આવો સરસ સંદેશો રજુ કરતી...
Post a Comment
Read more