વ્યક્તિ, અર્થ, અને સંરચના

"ખાસ અર્થો ખાસ ઓળખ સાથે ઉત્પન્ન થાય છે તેની સમજણ સૂચવે છે કે સંરચનામાં “વ્યક્તિત્વ” ના સ્થાનનું રાડિકલ પુનઃમૂલ્યાંકન જરૂરી છે."

The realisation that specific meanings are produced with specific identities points to the need for a radical re-estimation of the place of the subject in the structure.

- Rosalind Coward & John Ellis (Language and Materialism)

 

નિવેદનના મુખ્ય ઘટકો

નિવેદનને સમજવા માટે, તેના મુખ્ય ભાગોને સમજવું જરૂરી છે:

ખાસ અર્થો ખાસ ઓળખ સાથે ઉત્પન્ન થાય છે: 

આ સૂચવે છે કે લખાણો, ક્રિયાઓ કે ઘટનાઓને આપણે જે અર્થ આપીએ છીએ તે સાર્વત્રિક કે નિશ્ચિત નથી, પરંતુ તે વ્યક્તિ કે સમૂહની ઓળખ સાથે જોડાયેલા હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક શબ્દ, પ્રતીક કે ઘટના અલગ-અલગ સાંસ્કૃતિક, સામાજિક કે ઐતિહાસિક ઓળખ ધરાવતી વ્યક્તિ માટે જુદા જુદા અર્થ ધરાવી શકે છે.

 

વ્યક્તિ (Subject): 

દાર્શનિક અને સૈદ્ધાંતિક સંદર્ભમાં, "વિષય" એટલે એવી વ્યક્તિ કે એકમ જે અનુભવે છે, ક્રિયા કરે છે કે દૃષ્ટિકોણ ધરાવે છે. તેને "વસ્તુ" (Object)થી અલગ પાડવામાં આવે છે. વિષય એ માત્ર વ્યક્તિ નથી, પરંતુ અર્થ ઉત્પન્ન કરવાની પ્રક્રિયામાં એક સ્થાન છે, જે ભાષા, સંસ્કૃતિ અને સત્તાની ગતિશીલતા દ્વારા આકાર પામે છે.

 

સંરચના (Structure): 

આ શબ્દ સંભવતઃ વ્યાપક પ્રણાલીઓ—ભાષાકીય, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક કે વૈચારિક—નો ઉલ્લેખ કરે છે, જે અર્થ ઉત્પન્ન કરવાની પ્રક્રિયાને નિયંત્રિત કરે છે. સંરચનાવાદી અને અનુ-સંરચનાવાદી વિચારસરણીમાં, માળખું (જેમ કે ભાષા કે સામાજિક નિયમો) વ્યક્તિઓના વિશ્વને સમજવા અને તેની સાથે સંપર્ક સાધવાની રીતને આકાર આપે છે.

 

રાડિકલ પુનઃમૂલ્યાંકન: 

આ શબ્દ એક ઊંડો અને મૂળભૂત પુનર્વિચાર કે પુનઃવ્યાખ્યા સૂચવે છે, જે વ્યક્તિની પરંપરાગત ધારણાઓને પડકારે છે.

 

સૈદ્ધાંતિક પૃષ્ઠભૂમિ

આ નિવેદન અનુ-સંરચનાવાદી અને અનુ-આધુનિક સિદ્ધાંતો સાથે સંનાદે છે, ખાસ કરીને મિશેલ ફૂકો, જેક દેરીદા, જુડિથ બટલર અને રોલાં બાર્થસ જેવા વિચારકોના વિચારો સાથે. ચાલો, સંબંધિત વિચારસરણીઓ જોઈએ:

 

સંરચનાવાદ અને વ્યક્તિની ભૂમિકા

સંરચનાવાદ, જે ફર્ડિનાન્ડ દ સોસ્યુર અને ક્લોદ લેવી-સ્ટ્રોસ જેવા વિચારકોએ વિકસાવ્યો, દાવો કરે છે કે અર્થ એવી પ્રણાલીઓ (જેમ કે ભાષા, સંસ્કૃતિ)માં ઉત્પન્ન થાય છે જે નિયમો અને સંમેલનો અનુસાર કાર્ય કરે છે. આ દૃષ્ટિકોણમાં, વ્યક્તિ એકદમ નિષ્ક્રિય હોય છે, જે આ માળખાઓ દ્વારા આકાર પામે છે. ઉદાહરણ તરીકે, સોસ્યુરનું ભાષાવિજ્ઞાન ભાર આપે છે કે ભાષા એ સંકેતોની પ્રણાલી છે, જ્યાં સંકેતો વચ્ચેના સંબંધોમાંથી અર્થ ઉદ્ભવે છે, નહીં કે વક્તાના ઇરાદાઓમાંથી.

જોકે, નિવેદન સંરચનાવાદની વ્યક્તિને નજરઅંદાજ કરવાની વૃત્તિની ટીકા સૂચવે છે. અર્થોને ઓળખ સાથે જોડીને, તે દર્શાવે છે કે વ્યક્તિ માત્ર સંરચનાનું ઉત્પાદન નથી, પરંતુ તે ખાસ સામાજિક, સાંસ્કૃતિક કે ઐતિહાસિક સ્થિતિ દ્વારા અર્થ ઉત્પન્ન કરવામાં સક્રિય ભાગ ભજવે છે.

 

અનુ-સંરચનાવાદ અને વ્યક્તિનું વિકેન્દ્રીકરણ

અનુ-સંરચનાવાદ, સંરચનાવાદ પર આધારિત, નિશ્ચિત અર્થો અને સ્થિર સંરચનાના વિચારને પડકારે છે. ફૂકો અને દેરીદા જેવા વિચારકો દલીલ કરે છે કે અર્થો અસ્થિર, આકસ્મિક અને સત્તાના સંબંધો, પ્રવચનો અને સંદર્ભ દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે. આ દૃષ્ટિકોણમાં, વ્યક્તિ એકીકૃત, સ્વાયત્ત એકમ નથી, પરંતુ પ્રવચનોની અંદર એક ખંડિત સ્થાન છે. ઉદાહરણ તરીકે, ફૂકોનું પ્રવચન પરનું કાર્ય બતાવે છે કે વિષયો "ઉત્પન્ન" થાય છે જ્ઞાન પ્રણાલીઓ અને સત્તાની સંરચનાઓ દ્વારા (જેમ કે, ખાસ સંસ્થાકીય પ્રવચનોમાં "ગુનેગાર" કે "રોગી" તરીકે).

નિવેદનનો "ખાસ ઓળખ" પરનો ભાર આ વિચાર સાથે સંનાદે છે. ઓળખ—જાતિ, વર્ગ, લિંગ કે અન્ય સંકેતો પર આધારિત—પૂર્વ-નિર્ધારિત નથી, પરંતુ સત્તા અને પ્રવચન (Discourse) ની સંરચનામાં રચાય છે. આ ઓળખો વ્યક્તિઓ સંકેતોનું અર્થઘટન અને ઉત્પાદન જે રીતે કરે છે અને તેને આકાર આપે છે, એ સાર્વત્રિક કે તટસ્થ વિષયના વિચારને પડકારે છે.

 

ઓળખ અને પરફોર્મેટિવિટી

જુડિથ બટલરનું પરફોર્મેટિવિટી પરનું કાર્ય અહીં ખાસ સંબંધિત છે. બટલર દલીલ કરે છે કે ઓળખ (જેમ કે, લિંગ) નિશ્ચિત સાર નથી, પરંતુ સામાજિક સંરચનાઓમાં પુનરાવર્તિત ક્રિયાઓ દ્વારા રચાય છે. નિવેદનનો "ખાસ ઓળખ" પરનો ભાર સૂચવે છે કે ઓળખ એ નિષ્ક્રિય ગુણ નથી, પરંતુ એક સક્રિય પ્રક્રિયા છે જે અર્થ રચનાને આકાર આપે છે. ઉદાહરણ તરીકે, નારીવાદી દૃષ્ટિકોણથી લખાણનું વાંચન પિતૃસત્તાક દૃષ્ટિકોણથી અલગ અર્થ ઉત્પન્ન કરી શકે છે, જે વાચકની ઓળખ અને દૃષ્ટિકોણને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

 

સંકેતવિજ્ઞાન અને અર્થ ઉત્પાદન

સંકેતવિજ્ઞાનમાં, અર્થ સંકેતો દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે, જેમાં સંજ્ઞા/સંકેતક (શબ્દ કે ચિત્ર) અને સંનાદ/સંકેતીત (જે ખ્યાલ તે રજૂ કરે છે) શામેલ હોય છે. રોલાં બાર્થએ, તેમના પછીના કાર્યમાં, વાચકની અર્થ ઉત્પન્ન કરવાની ભૂમિકા પર ભાર મૂક્યો, લેખક કે લખાણથી ધ્યાન વ્યક્તિના અર્થઘટનની ક્રિયા તરફ ખસેડ્યું. નિવેદનનો દાવો કે અર્થો ઓળખ સાથે જોડાયેલા છે, આ ફેરબદલને રેખાંકિત કરે છે, જે સૂચવે છે કે વ્યક્તિનું સ્થાન (તેની ઓળખ) સંકેતોના અર્થઘટનને પ્રભાવિત કરે છે.

 

નિવેદનની અસરો

અર્થો ઓળખ સાથે જોડાયેલા છે તે સમજણ વ્યક્તિની અર્થ ઉત્પાદનમાંની જે ભૂમિકા છે અને તેને નિયંત્રિત કરતી સંરચનાઓની સમજણ માટે ગહન અસરો ધરાવે છે. ચાલો, આ અસરોની ચર્ચા કરીએ:

 

સાર્વત્રિક વ્યક્તિત્વ (universal subject) ને પડકારવું

પરંપરાગત પશ્ચિમી ફિલસૂફી ઘણીવાર એક સાર્વત્રિક, તર્કસંગત વ્યક્તિની ધારણા કરે છે—એક સ્વાયત્ત વ્યક્તિ જે સંદર્ભથી સ્વતંત્ર રીતે અર્થ ઉત્પન્ન કરે છે. નિવેદન આને પડકારે છે, એ દર્શાવીને કે વ્યક્તિ વિવિધ, સ્થિતિગત અને તેમની ઓળખ દ્વારા આકાર પામેલા હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક નવલકથાનું અર્થઘટન નારીવાદી વાચક અને પુરુષ વાચક દ્વારા અલગ રીતે થઈ શકે છે, જે ઓળખ અર્થને કેવી રીતે આકાર આપે છે તે દર્શાવે છે.

આ એકવિધ, ઉદ્દેશ્ય સત્યના પ્રબુદ્ધ ખ્યાલોને પડકારે છે અને જ્ઞાન અને અર્થની બહુવિધ સમજણની હિમાયત કરે છે.

સત્તા અને પ્રવચન (Discourse)

જો અર્થો ઓળખ સાથે જોડાયેલા હોય, અને ઓળખ સત્તાની સંરચના દ્વારા આકાર પામે (જેમ કે ફૂકો દલીલ કરે છે), તો અર્થ ઉત્પાદન સ્વાભાવિક રીતે રાજકીય છે. નિવેદન સૂચવે છે કે આપણે સત્તાની સંરચના દ્વારા કેવી રીતે ચોક્કસ પ્રકારના વ્યક્તિ અને અર્થો ઉત્પન્ન કરે છે તેનું પુનઃમૂલ્યાંકન કરવું જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે, વસાહતી પ્રવચનો "અન્ય" વિશે ચોક્કસ અર્થો ઉત્પન્ન કરે છે, જે વસાહતીની ઓળખ અને સત્તાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

 

વ્યક્તિનું વિકેન્દ્રીકરણ

"સંરચનામાં વ્યક્તિના સ્થાનનું રાડિકલ પુનઃમૂલ્યાંકન"ની માંગણી સૂચવે છે કે વ્યક્તિને અર્થ ઉત્પાદનના કેન્દ્ર તરીકે (માનવતાવાદમાં) કે સંરચના દ્વારા સંપૂર્ણપણે નિર્ધારિત (કડક સંરચનાવાદમાં) જોવાનું બંધ કરવું જોઈએ. તેના બદલે, તે એક ગતિશીલ આંતરક્રિયા તરફ નિર્દેશ કરે છે: વ્યક્તિ સંરચનાઓ દ્વારા આકાર પામે છે અને તેની ઓળખ અને અર્થઘટનની ક્રિયાઓ દ્વારા તેને આકાર આપે છે.

આ અનુસંરચનાવાદી દૃષ્ટિકોણ સાથે સંનાદે છે, જે વ્યક્તિને નિશ્ચિત એકમ તરીકે નહીં, પરંતુ પ્રવચનોના નેટવર્કમાં એક સ્થાન તરીકે જુએ છે, જે સતત વાટાઘાટમાં પુનઃવ્યાખ્યાયિત થાય છે.

 

"રાડિકલ પુનઃમૂલ્યાંકન" શા માટે જરૂરી છે

નિવેદન "રાડિકલ પુનઃમૂલ્યાંકન"ની હિમાયત કરે છે કારણ કે વ્યક્તિના પરંપરાગત મોડેલો—માનવતાવાદી (સ્વાયત્ત વ્યક્તિ) કે સંરચનાવાદી (સંરચના દ્વારા નિર્ધારિત વ્યક્તિ)—અર્થો અને ઓળખની જટિલ આંતરક્રિયાને સમજવા માટે અપૂરતા છે. આ પુનઃમૂલ્યાંકન રાડિકલ શા માટે છે, તેના કારણો:

 

બહુવિધતાને સ્વીકારવી: 

અર્થો ખાસ ઓળખ સાથે જોડાયેલા છે તે સ્વીકારવું એટલે દૃષ્ટિકોણોની બહુવિધતાને માન્યતા આપવી. આ પિતૃસત્તા, પૂંજીવાદ કે વસાહતવાદ જેવી એકવિધ સંરચનાઓને પડકારે છે, જે ઘણીવાર એક ઓળખ (જેમ કે, ગોરો, પુરુષ, સમલૈંગિક)ને ડિફોલ્ટ તરીકે પ્રાધાન્ય આપે છે.

 

એજન્સીનું પુનર્વિચાર: 

રાડિકલ પુનઃમૂલ્યાંકનમાં વ્યક્તિની એજન્સીનું પુનર્વિચાર શામેલ છે. જ્યારે સંરચનાઓ વ્યક્તિને આકાર આપે છે, નિવેદન સૂચવે છે કે વ્યક્તિઓ, તેમની ઓળખ દ્વારા, તે સંરચનાઓને પ્રભાવિત કરી શકે છે કે તેનો પ્રતિકાર કરી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, હાંસિયામાં ધકેલાયેલા સમૂહો પ્રબળ વર્ણનોને પડકારતા વિરોધી અર્થો ઉત્પન્ન કરી શકે છે.

 

માળખાઓની તપાસ: 

નિવેદન સંરચનાઓ—ભાષા, સંસ્થાઓ, સાંસ્કૃતિક નિયમો—ની તપાસ કરવાની માંગણી કરે છે, જેથી સમજાય કે તેઓ ચોક્કસ ઓળખ અને અર્થોને અન્યો પર પ્રાધાન્ય કેવી રીતે આપે છે. આમાં દ્વિસંગી વિરોધાભાસો (જેમ કે, પુરુષ/સ્ત્રી, સ્વ/અન્ય)નું વિઘટન શામેલ હોઈ શકે છે, જે ઘણી સંરચનાઓનો આધાર બની રહે છે.

 

ઉદાહરણ અને ઉપયોગ

આને ચોક્કસ બનાવવા માટે, કેટલાક ઉદાહરણો જોઈએ:

 

સાહિત્ય અને અર્થઘટન: 

સાહિત્ય અભ્યાસમાં, નિવેદન સૂચવે છે કે લખાણનો અર્થ વાચકની ઓળખ પર આધાર રાખે છે. શેક્સપીયરના સોનેટનું સમલૈંગિક દૃષ્ટિકોણથી વાંચન સમલૈંગિક થીમ્સને ઉજાગર કરી શકે છે, જે સામાન્ય દૃષ્ટિકોણ અવગણી શકે છે, જે ઓળખ અર્થઘટનને કેવી રીતે આકાર આપે છે તે દર્શાવે છે.

 

સામાજિક ચળવળો: 

સક્રિયતામાં, નિવેદન રેખાંકિત કરે છે કે હાંસિયામાં ધકેલાયેલા સમૂહો (જેમ કે, બ્લેક લાઈવ્સ મેટર, નારીવાદી ચળવળો) તેમની ઓળખ સાથે જોડાયેલા ખાસ અર્થો ઉત્પન્ન કરે છે. આ અર્થો પ્રબળ સંરચનાઓ (જેમ કે, પ્રણાલીગત જાતિવાદ, પિતૃસત્તા)ને પડકારે છે અને સમાજમાં વ્યક્તિના સ્થાનની નવી સમજણની માંગણી કરે છે.

 

મીડિયા અને પ્રતિનિધિત્વ: 

મીડિયા અભ્યાસમાં, નિવેદન દર્શાવે છે કે ઓળખના પ્રતિનિધિત્વો (જેમ કે, જાતિ, લિંગ) દર્શકો જે અર્થો ઉત્પન્ન કરે છે તેને આકાર આપે છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક ફિલ્મનું અલગ-અલગ સાંસ્કૃતિક પૃષ્ઠભૂમિના દર્શકો દ્વારા અલગ રીતે અર્થઘટન થઈ શકે છે, જે મીડિયા સંરચનાઓ વ્યક્તિઓને કેવી રીતે સ્થાન આપે છે તેનું પુનઃમૂલ્યાંકન જરૂરી બનાવે છે.

 

નિષ્કર્ષ

નિવેદન વ્યક્તિઓ, ઓળખ, અર્થો અને સંરચનાઓ વચ્ચેના સંબંધની સમજણમાં ગહન ફેરબદલની માંગણી કરે છે. અર્થો સાર્વત્રિક નથી, પરંતુ ખાસ ઓળખ સાથે જોડાયેલા છે તે સ્વીકારીને, તે આપણને વ્યક્તિની ભૂમિકાનો પુનર્વિચાર કરવા પડકારે છે—ન તો સંરચનાઓના નિષ્ક્રિય ઉત્પાદન તરીકે, ન તો સ્વાયત્ત અર્થ નિર્માતા તરીકે, પરંતુ સત્તા, પ્રવચન અને ઓળખની જટિલ આંતરક્રિયામાં ગતિશીલ સહભાગી તરીકે. આ "રાડિકલ પુનઃમૂલ્યાંકન" આપણને નિશ્ચિત શ્રેણીઓ પર પ્રશ્ન ઉઠાવવા, સત્તાની સંરચનાઓની તપાસ કરવા અને આપણા વિશ્વને આકાર આપતા બહુવિધ દૃષ્ટિકોણોને સ્વીકારવા આમંત્રણ આપે છે.

#RosalindCoward #JohnEllis #LanguageAndMaterialism #Language #Semiotics #Subjectivity